Stòria

Su 1503 est s’annu chi s’istituiscit sa diòcesi de S’Alighera (L’Alguer), in s’àmbitu de sa struturatzioni torra de is diòcesis sardas bòfia de su Paba Giùliu II e de is urreis catòligus Ferdinando e Isabella de Spànnia.

Sa diòcesi de S’Alighera nascit de sa fùndida de sa de Castro (cun seu in sa crèsia de Nostra Sennora de Castro in Òschiri), sa de Bisàrcio ( cun seu in sa crèsia de Sant’Antiogu de Bisàrcio, una bidda sparèssia chi oi arresurtat acanta de Othieri), e sa diòcesi de Othana cun seu in sa crèsia de Santu Nicolau in Othana.

Is primus obispus aligheresus biviant in Tàtari, ca sa citadi de S’Alighera fiat ancora chenza de crèsia catedrali, mancai a seu pro tèmpore fiat stètia decrarada sa crèsia de Santu Miali.  Sceti in su de tres dexènniu de su ‘500 si cumentzat sa fabrica de sa seu.

Sa fabrica de sa seu cumentzat a pitzus de unu disìnniu in stili gòtigu cadelanu schetu, chi teniat a mòlliu specialmenti sa seu de Sant’Eulària de Barcelona, chenza de infruèntzias de sa curtura costruidora sarda, e prebiiat una basìlica gòtiga a tres navadas, cun presbitèriu steddau e girola cun capellas arradialis a giru de su presbitèriu.

A su 1547 arresurtant giai fabricaus su presbitèriu cun sa girola e is capellas arradialis, e su campanili a canna otàgona a pitzus de sa capella a palas de su presbitèriu cun s’afaciadedda de palas cun portali a lillus, e is murus perimetralis de sa navada a cincu campadas.

Mòlliu de su progetu gòtigu de sa seu ( Pranta e Segadura)

Is traballus si funt a pustis firmaus po mancàntzia de dinai. In su 1562, gràtzias a su dinai donau de is dus obispus casteddajus Antiogu Nin e Andria Bacallar e de sa municipalidadi de S’Alighera, is traballus torrant a pigai.

Is traballus perou torrant a pigai cun-d una concetzioni architetonica totalmenti diferenti. Su càmbiu de sensibilidadi est dèpiu a su fatu chi in su 1556 est artziau a su tronu de Spànnia s’Urrei Filipu II, chi bieat in su classicismu italianu una forma architetonica meda prus adata a simbolegiai sa Spànnia a difendidora manna de su catolicèsimu in Europa. Su mòlliu de arriferimentu de sa concetzioni sua fiat su palàtziu – guventu – mauseoleu de Santu Larentu de l’Escorial, fabricau in-d unu stili magestosu, de proportzionis gigantis, ma simpli e pagu decorau, tantis chi su stili de S’Escorial est connotu puru cumenti “estil desornamentado“.

Sa presèntzia in citadi de ingennieris militaris italianus, in particulari de Rocco Cappellino, chi at a sighiri is traballus de sa crèsia, at permìtiu de tradusi in realidadi custa sensibilidadi architetoniga noa.

Sa crèsia insa’ si sighit a fabricai a pitzus de unu disìnniu nou ambitziosu, chi prebiiat formas simplis e magestosas, cun bòvidas artas artas a pitzus de colunnas e pilaris monumentalis. In pranta su progetu prebiiat s’inseridura de unu transetu mannu, una cùpula de cruxera, e capelleddas cupuladas. Po arrealizai custu progetu si decidit de ndi sciusciai giai giai totu su chi si fiat fabricau finsas a insaras: Su presbitèriu, chi fiat giai pratziu in capilla mayor e girola, ddu unint in-d una unidadi sceti, arrangendi sa crabetura a su stili nou cun-d’unu sitema de mesu cùpulas e arcus.

Pranta e segadura de sa seu cumenti est bessia a pustis de essi abandonau su progetu gòtigu ( sa parti groga in sa pranta est sa parti gòtiga, sa parti birdi est s’arrinascimantali, e sa parti arrosa est s’afaciada noucràssiga)

Intantis, de su 1541, su capìtulu de sa diòcesi de S’Alighera, de Tàtari si trasferiscit a sa crèsia citadina de Santu Miali, chi finsas a s’acabadura de sa seu berdadera benit a essi seu pro tempore.

Is traballus de sa seu sighint a arrogus e a mùssius, e fatu fatu si firmant, o po sa mancàntzia de dinai, o a bortas, cumenti de su 1582 a su 1586 po s’epidemia de pesta.

Sa crèsia dda consacrant una primu ‘orta in su 1593, ma no fiat ancora acabada.

Sa costruidura de is bòvidas de is transetus e de sa cùpula de cruxera permitint, in su 1638, de sgomberai sa crèsia de Santu Miali chi dd’iant  assenniada a s’òrdini de is Gesuitas.

In su 1726 s’architetu Giovanni Battista Arieti fabricat sa sacristia noa.

De su 1725 a su 1730 su genovesu Giuseppe Massetti arrealizat su presbitèriu artziau cun barandìllia, s’artari mannu e sa trona.

Finalmenti in su 1730 s’obispu Joachim Caniers Belmont podit torrai a cunsacrai, cust”orta definitivamenti su tempru seu de sa citadi.

In su 1862 si decidit de abelliri s’afaciada de sa seu. Finsas a insaras, sa seu teniat una afaciada arrinascimentali bastanti simpli. Insa’, a pitzus de su progetu de s’ingennieri cìvigu Miali Dessì Magnetti, si fabricat, acollau a s’afaciada, unu prònau noucràssigu de òrdini giganti, donendi unu fronti nou a sa crèsia.

Afaciada arrinascimentali prima de sa fàbrica de su prònau noucràssigu – Afaciada noucràssiga

Sa seu bia de foras

Sa grandu fàbrica de sa seu est inseria in s’arretza de arrugas strintas de sa citadi bècia de S’Alighera, ponendidda in evidèntzia a pitzus de totus is atrus edifìcius. Is partis chi si bint de a foras funt is duas afaciadas, s’afaciada de ananti e s’afaciada de palas, chi funt arrispetivamenti sa parti prus noa e sa parti prus antiga de sa crèsia.

S’afaciada de ananti prospetat a una pratzixedda de forma irregolari, chi a una parti nc’est ancora sa funtana pùbriga, cun su prònau noucràssigu, chi parit fintzas sproportzionau cun s’ambienti totu a giru. Su prònau est caraterizau de cuatru colunnas dòrigas gigantis chi arregint una trabeatzioni decorada a trigrìfus, e unu tìmpanu unu pagu arrebasciau, po no tutpai cumpletamenti sa fentana a òculu de s’afaciada arrinascimentali, e tenit a bàsciu de is gurnisas un’ addentadura  marcada meda.

S’afaciadedda de palas, invècias, est posta in assi cun su Carrer del Bisbe, (arruga Prìncipi Umberto), est pretzia in dus òrdinis. S’òrdini de bàsciu  est caraterizau de su portali a lillus in  stili cadelanu tardu, in s’òrdini de pitzus s’oberit a centru una monòfora strombada a arcu acutzu. A is dus spuntonis a is costaus nci funt  dus cannonis a forma de bèstias. S’afaciadedda de palas est sormontada de su campanili mannu a canna otàgona, (tìpigu de su stili cadelanu) chi est unu de is prus bellus campanilis de Sardìnnia.  Sa turri si pesat a pitzus de s’afaciadedda ancora cun atrus tres òrdinis. Sa cella campanària est in s’urtimu òrdini. Custu est coronau de una barandìllia a pinnàculus e arcus, e a centru si pesat un’agùllia a piràmidi a basi cuadrada, totu arrebussada a majoligas frorias e ornada de gatonis.

Sa seu a part’e a intrus

Su de essi torrau a pensai su progetu de sa seu parici ‘ortas, e su de nci essi postu tempu meda po dda fabricai, at unu pagu fatu dannu a sa coerèntzia stilìstiga de custa grandu crèsia, perou, mancai custu, is diferentis elementus si fundint beni in pari, e s’efetu chi unu tenit luegus intrendi est de una grandu e magestosa monumentalidadi.

Sa navada centrali est arta meda, ma a custa artària no currispundit unu longhiori giùstu, sichè custa arresurtat essi unu pagu sproportzionada, e insa’ si tenit s’impressioni chi sa crèsia tenghit una pranta giai giai centrali, prus chi basilicali, e custa cosa est acentuada de su transetu chi est giai giai longu che sa navada, unu pagu cumenti sutzedit in sa seu de Casteddu de Càlari.

Sa navada, is transetus  e su presbitèriu si pinnigant a giru de sa cùpula otagonali posta a pitzu de unu tzimborru chi in dònnia sprigu s’oberit una fentana, e sigumenti totus custus ambientis tenint is bòvidas prus artas de is arcus chi ddus separant de sa campada de sa  cùpula, parit chi sa crèsia siat cumposta de cuatru corpus diferentis. S’efetu perou no est de disòrdini, ma prus de cumplessidadi, ca nci funt meda elementus chi giogant a fai aparessi sa componidura magestosa e cumpricada, cumenti is matroneus, s’alternàntzia de pilaris e de colunnas, is primus duas capellas chi funt prus mannas e funt cobertas de cùpula emisfèriga, e aici nendi.

Spriculendi sa seu

1) Capella de su batiadroxu

Sa primu capella a manca est sa capella de su batiadroxu, ma custa funtzioni dda tenit sceti de s’apustis gherra. Prima de insaras, custa fiat sa capella dedicada a Santu Càrulu Borromeu chi dd’iat fata fabricai mons. Ardoino in su 1858, ki nc’est ancora una losa in su costau de manca chi dd’arregodat. Is bombas de su 1943 ant sciusciau custa capella e insa’ ant fabricau su batiadroxu in stili noucràssigu.

Is dimensionis de s’àula de custa capella, cumenti sa de su Sacramentu sagrau a faci in s’atra navada, est prus manna de is capellas sighentis, e est cobreta de una cùpula emisfèriga, acapiada a s’ambienti cuadrau cun cuatru pinnàcius. A centru de sa capella est posta sa funtana de batiari, chi tenit ancora su pedestàgiu originali scampau miraculosamenti a is bombardamentus, e imbussau de unu temprixeddu de linna.

S’artari est a forma de edìcula cràssiga chi est formada de cuatru colunnas de màrmuri nieddu chi acabant cun capitellus compositus biancus e chi arregint una trabeatzioni e unu tìmpanu cun is membraduras potentis. De a pitzus de su tìmpanu partit una decoratzioni scurpia a bòculus e volutas chi arribat a ingurnisai sa fentana a òculu a pitzus de totu sa componidura. A centru de s’artari, ingurnisau de s’edìcula, nc’est unu bellu mosàigu chi arrapresentat su batiari de Gesugristu.  Un’antru mosàigu prus modernu est postu a manca de s’artari intr’e is parastas de marmuri nieddu chi  definiscint totu is murus de sa capella.

2) Capella de is ànimas purgantis

Sa segundu capella a manca

3) Capella de Santu Filipu Neri

Sa de tres capella a manca

4) Capella de su Sacramentu Santu

Sa primu capella a dereta, cumenti sa primu capella de sa navada de manca, est prus manna de is capellas sighentis.  S’aposentu cobertu de una cùpula emisfèriga est stètiu ocupau in su 1824 de custa grandu componidura noucràssiga obra de su scurpidori Giovanni Barabino, de probabili originis de Carrara ma chi s’est formau artistigamenti in Genova. Su manniori e s’imparatu architetònigu de custu artari faint custa capella ùniga in s’arratza sua in Sardìnnia.

S’artari est a forma de tempru cràssigu ellìtigu. Cuatru colùnnas corìntzias si pesant de unu basamentu artu meda e apoderant unu incroamentu mesucircolari cun gurnisa a addentadura chi a pitzus acabat a pabilloni decorau a ghirlandas, e coronau de unu pellicanu. Is murus de fundu de sa capella funt arrebussaus de màrmuri e cun parastas e gurnisas, torrant a pigai is matessis decoratzionis de su temprixeddu.

Tres stàtuas allegorigas ocupant su centru de sa componidura: Sa Fidi, a centru a suta de su pabilloni de su tempru, ingurnisada de arrajus doraus de dus angiuleddus sempri doraus, Sa Speràntzia, in su nìciu de manca, e Sa Caridadi in su nìciu de dereta chi càstiat a dus pipius, unu chi ddi aguantat su bistiri e unu chi ddi suit sa tita.

A centru, ananti de sa componidura nc’est sa mesa de s’artari, a forma de sarcòfagu cràssigu, cun peixeddus a forma de lionis alaus e a centru unu medallioni e stemas.

5) Capella de Santu Erasmu

Sa segundu capella a dereta

6) Capella de Santu Narcisu

Sa de tres capella a dereta

7) Sa Trona

Acollada a su de tres pilari nc’est sa trona scurpia de Giuseppe Massetti in is primus trint’annus de su ‘700.  In stili barocu schetu, sa trona est caraterizada de sa circa de s’efetu decorativu gràtzias a is coloris diferentis de is màrmuris de fundu e a sa scurpidura in arrelevu cun su màrmuri arbu. In sa tella centrali nc’est scurpia sa prèdica de Giuanni Batista. Est probabili chi custu traballu fut scurpiu in is matessis annus de s’artari mannu de sa seu, custu puru obra de Massetti.

8 ) Intrada a sa Sacristia

Sa primu genna chi s’incontrat a manca de su transetu de manca est s’ntrada a sa sacristia fabricada in su  1726 de s’architetu Giovanni Battista Arieti.

9 ) Mausoleu de Maurìtziu de Savoja Duca de Monferrato

Cun sa fabricadura de sa sacristia in su 1726, ant sciusciau s’aula de custa capella posta giustu a pustis, e est abarrau sceti su grandu arconi manierista.  De su 1817 custu furrungoni ospitat su mausoleu de Maurìtziu Giusepi de Savoja Duca de Monferrato, fradi de Càrulu Felici, e mortu in su 1799 innoi in S’Alighera.

Càrulu Felici cumissionat a su scurpidori piemontesu Felice Festa custu mausoleu chi oi est una de is obras prus arrapresentativas de su noucrassicismu in Sardìnnia. Sa componidura est posta a pitzus de unu basamentu simpli de màrmuri nieddu. Sa scurpidura est cumposta de una urna funerària acostada de una figura de fèmina chi arrapresentat sa Sardìnnia devota e unu gèniu chi aguandat unu clipeu.

Disgratziadamenti is bombas de su ’43 ant dannegiau sa scurpidura chi in su restàuru sighiu in is annus ’50 de su ‘900 no ant torrau a nou is partis dannegiadas cumenti su bratzu de sa fèmina e is alas de su gèniu.

10) Capella de sa Santa Annuntziada

Sa capella de conca de su transetu de manca

11) Capella de s’Addolorada e Nostra Sennora de Montserrat

Sa capella

12) Intrada a s’àula capitolari

Sa genna chi bitit a sa sacristia

13) Presbitèriu

Su presbitèriu est sa parti prus antiga de sa crèsia, e est su frutu de s’adatamentu de su progetu gòtigu a sa forma arrinascimentali – manierista. A primu cust’ambienti depiat essi pretziu in capilla mayor de forma mesu poligonali, chi depiat tenni una bòvida steddada cun prenda pendiritza a centru, e a palas nci depiat passai sa girola totu a giru, pretzia in cincu campadas trapetzioidalis cun bòvida a cruxera donniuna, e aundi si oberiant in capellas arradialis. Cun su progetu nou si detzidit de fai unu grandu ambienti ùnigu chenza de girola, e cobertu de una mesu cùpula unu pagu allonghiada. Is arcus a diaframa chi cumprint sa crabetura ddus ant ideaus po adatai sa forma de sa pranta gòtiga a sa forma arrinascimentali.

De su 1725 a su 1730 su genovesu Giuseppe Massetti traballat a s’acalasciadura de s’àula presbiteriali a pitzus de unu progetu chi s’ispirat a su presbitèriu de sa seu de Casteddu de Càlari. Totu sa zona dda àrtziant de su livellu originali de su pomentu, e su muru de s’artziadura ddu decorant cun tarsias de màrmuri e ddu coronant de una barandìllia. A centru, una scalera monumentali, castiada de dus lionis stilòforus, a imitatzioni de is lionis de Maistu Gullielmu Pisanu de sa seu ‘e Casteddu, bitit a pitzus de s’àula.

A centru de su presbitèriu, Massetti arrealizat in su 1727 s’Artari Mannu totu de màrmuris coloraus sovrastau de una grandu stàtua de sa Madonna cun dus àngiulus inginugaus a is costaus. Custu est unu de is artaris barocus de màrmuris prus bellus de Sardìnnia. Su schema de sa Madonna a centru cun dus àngiulus a is costaus at a essi pigau a mòlliu po meda artaris de màrmuri in meda crèsias mannas de Sardìnnia, cumenti in Cuartu e  Seddori.

A palas de s’artari nci funt is scannus de sa sillieria, totus de linna scurpia e chi sighint s’andamentu incrubau de s’àbsida. Is scannus de sa sillieria seberant su prespitèriu de is capellas arradialis chi nci funt a palas.

14) Capellas arradialis

A pala de su presbitèriu, seberadas de-i custu de is scannus de sa sillieria, cincu grandu arcus acutzus chi s’oberint in dònnia sprigu de su muru poligonali de fundu, e bitint a is capellas chi prima donànt a sa girola e chi imoi dònant diretamenti a s’àula presbiteriali. Su paramentu de su muru no est arrebussau, ma est ancora su paramentu in arenàrgiu. Strarnamenti is elementus gòtigus schetus de-i custa parti de sa crèsia no stonant cun s’arrestu arrinascimentali, ca su materiali de is gurnisas e molduras cràssigas est su pròpiu e est beni armonizau.

Is arcus gòtigus modellaus a torus e gùturus, funt incuadraus de cuatru pilaris fàulus poligonalis chi acabant cun capitellu gòtigu, donniunu chi nci tenit scurpiu unu stema de is cuatru evangelistas.

Cumentzendi de manca is cincu capella arradialis funt:

– Sa capella de sa Madonna de sa nii, cun bòvida a cruxera

– Sa segundu capella est sbuida, ma si podit mirai sa bòvida a cruxera gòtiga beni cunservada.

– Sa de tres est sa capella centrali a suta de su campanili. Custa est sa prus interessanti architetonicamenti ca tenit una bòvida cun-d’unu disìnniu unu pagu prus cumpricau, cun-d’unu disìnniu ancora gòtigu ma chi preannunçat formas cràssigas in su circu acostallau chi parit giai giai una cùpula, e cuatru pseudo-pinnàcius; unu disìnniu chi preannunciat su de s’arcivieddu arrinascimentali-pratariscu de sa seu de Aristanis.

– Sa de cuatru capella ddi nant in aligheresu ”  capella de la Creu falsa” est a nai capella de sa cruxi fàula,

– S’ùrtimu capella est sa capella de Santu Andria.

15) Intrada de su costau

In su costau deretu de sa seu s’oberit custa atra intrada

16) Capella de su Spìridu Santu

Sa primu capella a dereta de su transetu deretu est custa capella chi allogat is arrelìchias de Santu Donatzianu,

17) Capella de Santu Giusepi

Sa capella de conca de su transetu deretu

18) Capella de Santu Elìgiu

Sa capella

Is decoratzionis sparèssias de Màriu Delitala

Màriu Delitala iat progetau is decoratzionis po sa seu de S’Alighera. In su 1934 cumentzat a traballai a su progetu de decoratzioni de sa seu chi at essi acabada de Stanis Dessy. Disgratziadamenti  su bombardamentu de su 1943 at fatu perdi totu is decoratzionis e s’unigu cosa chi s’est abarrada est sa grandu tela a ollu “Sa bogada de Adamu e Eva de su paradisu terrestri” chi cumbinat elementus veristas  e simbolistas in-d’una luminosidadi spainada. De su progetu de decoratzioni s’abarrat puru unu disìnniu de sa segadura de sa navada, fatu a matita e acuareddu de Delitala e totu.