Sa lìngua sarda

Stòria

Sa lìngua sarda est una de is lìnguas arromanzas prus antigas, difatis, cumèntzat a si stesiai de su latinu jai de su de III sègulu a pustis de Gesugrisu, e intras a is lìnguas arromanzas fait truma a sola.

Is primus mitzas scritas in sardu vulgari torrant a su de XI sègulu, e funt costituias de is cartas bulladas de is cancellerias de is urrennus juixalis.

Su sardu est sa primu lìngua vulgari a essi imperada po tentas juridicas. In s’interis ki in s’arrestu de s’Europa sa lìngua de is autus juridicus sighiat a essi su latinu, e su vulgari beniat imperau sceti po cumponiduras literàrias, in Sardìnnia sa lìngua de is cancellerias arrialis fiat jai su vulgari locali. Po contras, is primus atestatzionis de componiduras leterària benint bastanti tardu.

Cun s’arruta de is stadus juixalis su sardu mesuevali acabat de essi lìngua ofitziali e andat fac”e una diversificatzioni progressiva in meda bariedadis localis.

Is bariedadis

Su sardu tenit duas macro bariedadis: su sardu ‘e cab”e jossu o campidanesu, e su sardu ‘e cab”e susu o logudoresu / nugoresu.

Su sardu de basçu est su ki at adelantau de prus, contras a su de sus ki presentat una fonètiga prus cunservadora arrespetu a su latinu.

Su sardu de oi est caraterizau de una presèntzia manna in su lèssigu de iberismus, po su prus cadelanismus in su sardu de basçu, contras a su de sus ki tenit prus fueddus ki ndi benint de su castillianu.

Is lìnguas kistionadas in Gaddura, a Tàtari, a S’Alighera e a Carluforti no faint parti de su sistema linguìstigu sardu. Apartenint inveças rispetivamenti a su corsicanu, a su tataresu ki ndi benit de su pisanu mesuevali, a su cadelanu e a su lìguri.

Calidadis morfosintàtigas

Sa sintassi e sa morfologia sardas si distinghint po essi analìtigas meda. Est a pitzus de totu a custu livellu ki s’agatant is particularidadis prus mannas de su sardu ki ddu distinghint de totus is atras bariedadis arromanzas: a primu de totu nc’est s’artìgulu definidori ki ndi benit de su dimostrativu latinu ipsum, contras a su ki sutzedit in totus is atras lìnguas arromanzas ki pigant s’artìculu definidori de su de su dimostrativu latinu illum. In su sardu duncas is artìculus definidoris funt: su, sa, sos, sas, is. Custu arresurtau s’agatat sceti in calincuna bariedadi de su cadelanu.

Sa conjugadura de is verbus est jai jai a sa latina. A innoi sighit unu esempru de cumenti si conjugat unu verbu in sardu:

Campidanesu

Deu fueddu

Tui fueddas

Issu fueddat

Nosu fueddaus

Bosatrus fueddais

Issus fueddant

Logudoresu / Nugoresu

Deo faeddo

Tue faeddas

Isse faeddat

Nosu faeddamus

Bois faeddades

Issos faeddan(t)a

Su de essi una lìngua analìtiga si sprigat in su sardu in sa manera de fai su benidori de is verbus puru: totus is atras lìnguas arromanzas ant adelantau unu benidori sintètigu ( po nai: io andrò, jo iré, de andare + habeo ), in sardu, ca puru sa positzioni de is fueddus in sa fràsia est diferenti, su benidori si fait di aici: deo apu a andar / deu ap”a andai, ( de habeo a andare ).

Calidadis fonètigas

In su passai de su latinu a is lìnguas arromanzas s’arresurtau de sa fonètiga boxaliga pretzit s’arromània in cuatru trumas de lìnguas: sa truma de s’arromanzu comunu, su prus spainau, su sistema arrumenu, su sistema sicilianu e su sistema sardu.

S’arresurtau sardu est ki de su sistema latinu a dexi boxalis, dexi crutzas e dexi longas, ndi benint cincu fonemas boxaligus sceti.

Su tratu fonètigu ki at interessau de prus is linguistas de s’otuxentu, ki fiant prenus de idealis de limpiesa linguìstiga, est sa ki ddi nant oclusiva velari, ki poi s’est mantènnia sceti in sa bariedadi de cab”e susu. Su fatu ki in su sardu de susu celu si nerat kelu, o boxi si nerat boke, iat a depi acostai sa bariedadi de susu, meda de prus de atras lìnguas, a su latinu. In realidadi nci funt unu sçacu mannu de atrus tratus fonètigus ki inveças de su latinu si stesiant meda, e ki dda faint una lìngua totalmenti arromanza cus is particularidadis e originalidadis suas.

Su lèssigu

Su sardu cumenti lìngua arromanza tenit naturalmenti sa mayoria de is fueddus suus ki ndi benint diretamenti de su latinu. In prus, a diferèntzia de sa mayoria de is lìnguas arromanzas de s’arrestu de s’Europa, no at tentu s’infruèntzia de is lìnguas germànigas. Su fueddu sardu “arbu” po nai, ndi benit deretu de su latinu albus, candu inveças totus is atras lìnguas ant pigau su fueddu germànigu blink ( luxenti ).

Su suprapillu de su sardu, po acabai, est fatu de fueddus ki ndi benint de atras lìnguas arromanzas, po su prus su cadelanu in su sardu de basçu, e su castillianu in su sardu de susu. In su fueddàriu sardu si contant prus de sesmilla iberismus.

Is bariedadis de su Sardu
1: Campidanesu calaritanu
2: Campidanesu surcitanu
3: Campidanesu comunu
4: Campidanesu centrali
5: Campidanesu sarrabesu
6: Campidanesu ollastrinu
7: Campidanesu de sa brabaxa de jossu
8: Arboresu
9: Nugoresu de jossu
10: Nugoresu centrali
11: Nugoresu baroniesu
12: Logudoresu de jossu
13: Logudoresu centrali o comunu
14: Logudoresu se susu
Bariedadis ki no faint parti de su sistema linguìstigu sardu
15: Cadelanu
16: Tataresu
17: Gadduresu
18: Tabarkinu
Condividi e Pubblica:
  • Print
  • del.icio.us
  • Facebook
  • Twitter
  • Google Bookmarks
  • LinkedIn